بهره ای از بحر زیارت عاشورا-اصالت و قدمت

بسم الله الرحمن الرحیم

شاید با وجود نوشته های مختلفی که در مورد جنبه های مختلف زیارت عاشورا نوشته شده، ورود به این بحر عمیق آن هم از سوی بیسوادی همچون حقیر بی مورد می نمود، اما هنگامی که این دریای ژرف به تلاطم می آید هر کودکی هوس می کند حداقل دستی به آب رسانده و تشنه باز نگردد.

 

از این رو بحول و قوه الهی، در این کوته نوشته به برخی جنبه های خاص زیارت عاشورا که کمتر بدان پرداخته شده و اسباب تقویت اصالت آن را فراهم می کند اشاره می کنم ان شاء الله. پبش از این اقای حسن انصاری نیز نوشته ای در مورد اصالت زیارت عاشورا داشتند (https://ansari.kateban.com/post/1640) که از آن نیز استفاده کردیم.

 

▪️ تعبیرات نو ظهور: تعبیراتی مانند: «ثار الله و ابن ثاره» یا «الوتر الموتور» ترکیباتی هستند که سابقه ی استعمال نداشته یا رایج نبوده است، به گونه ای که شارحین احادیث و زیارات در معنای این دو قسمت به نتیجه ی قاطعی نرسیده و احتمالات گوناگونی را بیان کرده اند. باید توجه داشت که اگر قرار باشد جعلی رخ دهد، در بستر فرهنگی-اجتماعی جاعل و با استفاده از دانش های پیشین رایج در جامعه صورت می گیرد. بنابراین استفاده از ترکیباتی بدیع و غیر متعارف قرینه ای بر صدور آن از بیان بلیغ معصوم علیه السلام است.

 

▪️ عقائد بسیط: می دانیم که عقائد شیعه در گذر زمان رشد و نمو نموده و شیعیان اولیه سطح معرفتی پایین تری از امامان علیهم السلام در ذهن داشتند.رنگ و بوی زیارت عاشورا کاملا متناسب با فضای شیعیان در اوائل قرن دوم است، چه این که به مقام امامت و لوازم آن به اندک اشارتی اکتفا شده و عمدتا تأکید بر ولایت و محبّت و برائت است. در این زیارت حتی تصریحی به حجّت و وصیّ بودن امام حسین علیه السلام نمی رود و تنها به صورت سربسته از مقام و منزلت امام حسین علیه السلام سخن می رود که زائر بر معرفت آن، سپاس خدا را می گوید و بر غاصبین آن مقام لعنت می فرستد.

البته این سخن هرگز به معنای سبک انگاشتن محتوای زیارت عاشورا نیست که فهم عمق هر جمله اش، قلب سلیم و عنایت ربانی می طلبد.

 

از دیگر سو، اشارات متعدّدی به محبّت اهل بیت علیهم السلام و برائت از دشمنانشان شده که پیوسته وجه مایز شیعیان تا اوائل قرن دوم بوده است.

 

نکته ی مهمّ و مغفولی که در سراسر این زیارت به چشم می خورد علاوه بر محبّت خود اهل بیت علیهم السلام و برائت دشمنانشان، به پیوند ولایی با اولیاء اهل بیت علیهم السلام نیز تأکید می شود، تا جایی که زائر، خداوند را بر معرفت آنان یاد می کند: (فأسأل الله الذی أکرمنی بمعرفتکم‏ و معرفة أولیائکم) و به موالات آنان به خداوند تقرّب می جوید: (و أتقرب إلى الله ثم إلیکم بموالاتکم و موالاة ولیکم‏)؛ متأسفانه این جایگاه مهم مؤمن ولیّ در میان ما ناشناخته مانده و حقوق و حرمت ایمان غالباً رعایت نمی شود.

 

          - شواهد حدیثی:‌ عمده ی فقرات زیارت دارای شواهد متعدد در احادیث اصیل اسلامی است که استخراج تک تک آن ها خود نوشته ی مستقلّی می طلبد، اما برای نمونه خوبست به مواردی اشاره شود:

          (إنی سلم لمن سالمکم، و حرب لمن حاربکم)

          زید بن أرقم، قال: خرج رسول الله (صلى الله علیه و آله) فإذا علی و فاطمة و الحسن و الحسین (علیهم السلام) فقال: أنا حرب لمن حاربکم، و سلم لمن‏ سالمکم‏.

           

          (مع إمام منصور)

          در روایات مختلفی به پیوند محکم حضرت حجت علیه السلام با نصر الهی تکیه شده، چه این که به راستی خروج ایشان نمایانگر وعده ی نصرت الهی اولیا علیهم السلام است.

          کامل الزیارات: محمد بن سنان عن رجل قال: سألت عن أبی عبد الله ع فی قوله تعالى- و من‏ قتل‏ مظلوما فقد جعلنا لولیه‏ سلطانا فلا یسرف‏ فی‏ القتل‏ إنه‏ کان‏ منصورا قال ذلک قائم آل محمد یخرج فیقتل بدم الحسین ع‏لیه السلام.

          فرات:‌ قال حدثنی جعفر بن محمد الفزاری معنعنا عن أبی جعفر ع‏ فی قوله [تعالى‏] و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا قال الحسین [ع‏] فلا یسرف فی القتل إنه کان منصورا قال سمى الله المهدی منصورا [المنصور] کما سمى أحمد و محمد [محمدا] محمودا و کما سمى عیسى المسیح‏

         

          همچنین در قسمت دیگر حضرت مهدی علیه السلام به (ناطق) توصیف شده که یادآور اصطلاح قدیمی امامیه و تقسیم دیرینه ی ائمه علیهم السلام به (صامت) و (ناطق) است. (معانی الاخبار/111، کافی 1/427 و...)

         

          - نکته ی جالب توجه این زیارت تأکید آن بر قیام حضرت مهدی علیه السلام و خونخواهی ایشان است که در دو قسمت زیارت تکرار شده است.در کمتر زیارتی اشاره به این جهت را می بینیم، بلکه می توان گفت ادبیات این قسمت زیارت کاملا منحصر به فرد است.

          بر اساس نقل های تاریخی، پس از شهادت امام حسین علیه السلام گروه های مختلفی به خونخواهی ایشان برخاستند، اما آخرین قیامی که ادعای (ثار الحسین علیه السلام) در آن بیان میشود قیام زید است. هرچند اندیشه ی (قائمیت) همچنان در میان زیدیه تداوم داشت اما ادعای انتقام دیگر از انتظارات و وظائف (قائم) به شمار نمی رفت. بنابراین، درخواست همراهی با خونخواه امام حسین علیه السلام در زمان صدور حدیث مطرح نبوده و این روایت از کهن ترین متون امامی است که بر اقدام خاص امام زمان علیه السلام در انتقام از خون جدش (علیه السلام) تأکید می کند.

خداوند همه ی ما را مشرف به خدمت رکابش گرداند.

من التصحیفات الحاصلة فی الحدیث الشریف

بسم الله الرحمن الرحیم

من فنون علم الحدیث الشریف ومشاکله الصعبة تمییز التصحیفات الحاصلة فی النص والسند؛ وهذا الواجب مما یتأکد مراعاته لمباشری طبع کتب الحدیث ومحققیه.
ومن أمثلة ذلک ما رواه الکلینی ره فی الکافی  عن أبی مریم عن أبی جعفر علیه السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «من قُتل دون مظلمته فهو شهید » ثم قال: یا أبا مریم، هل تدری ما دون مظلمته؟ قلت: جعلت فداک ، الرجل یقتل دون أهله و دون ماله و أشباه ذلک . فقال : «یا أبا مریم إن من الفقه عرفان الحق». الکافی 5/ 52
والحدیث بهذا الشکل قد ورد فی الطبعة الأخیرة المنقحة للکافی الصادرة عن مؤسسة دار الحدیث أیضا.
ولکن الجملة الأخیرة من الحدیث لا یخلو من إجمال، مما اضطر شرّاح الکافی إلی حمله علی محامل بعیدة. فمثلاً قال الفیض الکاشانی ره : «لعل المراد أن الفقیه من عرف مواضع القتال فی أمثال هذه حتى یحق له‏ أن یتعرض لذلک‏» الوافی 15/ 191. وقال العلامة المجلسی ره « لعل المراد به أنه لیس الفقه منحصرا فی عرفان مسائل الصلاة و الصوم مثلا بل عرفان الحق فی أی شی‏ء کان هو من الفقه و أرید به طلب عرفان الحق تأدیبا له أی کان ینبغی لک أن تسأل عن ذلک حتى تعرفه و لا تدعی العلم، و على الأول الظاهر أنه تصدیق و تحسین.» مرآة العقول 18/ 394
وأنت تری بعد هذه المعانی عن سیاق الحدیث.
والظاهر وقوع التصحیف فی هذه الجملة، وأنّ الصحیح فیها: «إن من الفقه عرفان اللحن».
والشاهد علی ذلک أن الحدیث قد رواه ابن إدریس فی مستطرفات السرائر عن المحاسن للبرقی هکذا: قال أبو جعفر  علیه السلام :«من قتل دون ماله و مظلمته قتل شهیدا» ثم قال : «یا أبا مریم و تدری ما مظلمته ؟» قلت نعم الرجل یراد ماله فیقاتل عنه حتى یقتل قال:« نعم إن الفقه عرفان اللحن‏» السرائر 3/ 644
وهذا هو مؤدی غیر واحد من الروایات أیضاً، فعن أبی عبد الله علیه السلام: « إنا و الله لا نعد الرجل من شیعتنا فقیها حتى یلحن له فیعرف اللحن‏» [الغیبة للنعمانی / 141]
وعن أبی جعفر علیه السلام قال: « یا أبا عبیدة خالقوا الناس بأخلاقهم و زایلوهم بأعمالهم إنا لا نعد الرجل فینا عاقلا حتى یعرف لحن القول ثم قرأ هذه الآیة و لتعرفنهم فی لحن القول‏» [التوحید للصدوق/ 459]
ویشبه هذا المعنی ما عن أبی عبد الله علیه السلام: « حدیث تدریه خیر من ألف حدیث ترویه و لا یکون الرجل منکم فقیها حتى یعرف معاریض کلامنا و إن الکلمة من کلامنا لتنصرف على سبعین وجها لنا من جمیعها المخرج».
وفی حدیث آخر: «أنتم أفقه الناس إذا عرفتم معانی کلامنا إن الکلمة لتنصرف على وجوه فلو شاء إنسان لصرف کلامه کیف شاء و لا یکذب.» [معانی الأخبار/ 2]

کتب معاویة بن عمّار

ذکروا لمعاویة بن عمّار من التصنیفات: کتاب الصلاة، وکتاب الزکاة، وکتاب الحجّ، و کتاب یوم و لیلة،  و کتاب الدعاء،  و کتاب الطلاق، و کتاب مزار أمیر المؤمنین علیه السلام‏ . وذکره ابن ندیم فی عداد فقهاء الشیعة المصنّفین للکتب من غیر تعیین اسم کتابه .

وهل کان لمعاویة بن عمّار کتاب واحد یجمع الفصول المذکورة، أم کان له کتب متعدّدة؟ فإنّ ابن إدریس قال فی نهایة السرائر :«ومن ذلک ما استطرفناه من کتاب معاویة بن عمار» ، ثمّ أنشأ یذکر أحادیث منه،‌ ونفس هذا التعبیر یدلّ علی أنّ له کتاباً واحداً فقطّ؛ مع أنّ الأحادیث التی یذکرها ابن إدریس عن هذا الکتاب تقع فی مواضیع مختلفة، فبعضٌ منها یناسب کتاب الدعاء، وبعضها کتاب الزکاة، وبعضها کتاب الحجّ. مضافاً إلی أنّ ابن الندیم لم یذکر إلّا «کتاب معاویة بن عمّار» الدالّ علی وحدته.

ومن جانب آخر ذکر الشیخ الطوسی (ره) طریقین إلی کتب معاویة بن عمّار، أحدهما إلی کتاب یوم ولیلة والآخر إلی سائر کتبه؛ وهذا صریح فی تعدّد کتبه. وهذا ظاهر النجاشی (ره) أیضاً؛ حیث ذکر کتاب الحجّ له وقال:«رواه عنه جماعة من أصحابنا، ونحن ذاکرون بعض طرقهم –وذکر طریقه إلیه- کتاب الصلاة،‌ وکتاب یوم ولیلة، وکتاب الدعاء، وکتاب الطلاق، وکتاب مزار أمیر المؤمنین علیه السلام، أخبرنا ...».إلی آخر الطریق. فإنّ ظاهره أنّ الطریق الثانی مختصّ بغیر کتاب الحجّ من الکتب..